امضاي «غياث‌الدين علي نقشبند يزدي» بر بافته هاي زرين و سيمين عهد صفوي چنان شهرت داشت كه پادشاهان جهان براي داشتن قطعات بافته شده توسط او حاضر به اهداي خلعت و پول هنگفت به شاه عباس صفوي بودند. غياث در يزد به دنيا آمد و در جواني به چنان شهرتي در جهان رسيد كه شاه عباس صفوي، مديريت كارگاه سلطنتي خود در اصفهان را به او سپرد. اما حالا از همه آنچه غياث در عهد صفوي بافته بود تنها 2 اثر در ايران وجود دارد كه يكي از آنها در موزه ملي ايران به نمايش گذاشته شده و ديگري كه آخرين‌بار توسط آرتور پوپ ،ايران‌شناس مشهور آمريكايي در همين موزه رويت شد، مفقود شده است. تنها 9قطعه پارچه زربفت و مخمل ابريشمي به امضاي شخص غياث در جهان وجود دارد كه غير از 2 قطعه موجود در ايران، 7قطعه ديگر در موزه‌ها و مجموعه‌هاي بزرگ جهان در لندن، نيويورك و بوستون آمريكا نگهداري مي‌شوند. قطعه پارچه مخملين غياث كه در موزه ملي به نمايش گذاشته شده براي سنگ قبر شيخ صفي‌الدين اردبيلي، جد بزرگ شاه‌عباس بافته شد. اين پارچه با طرح محرابي مزين به دعاي 14 معصوم است كه متخصصان آن را بي‌مانندترين منسوج سنتي نقش‌دار جهان معرفي كرده‌اند. قطعه گمشده نيز در بقعه شيخ صفي بود و بعدها به دليل زلزله اردبيل به تهران و موزه ملي منتقل شد اما هنوز نشاني از آن به دست نيامده است.
براي آنها كه به دنبال قطعه گمشده پارچه زرين غياث از كارگاه سلطنتي شاه عباس موزه ها را زير و رو كرده‌اند مسجل شده كه اين قطعه آخرين بار در موزه ملي ايران توسط پوپ مشاهده و در كتاب «سيري بر هنر ايران از آغاز تا امروز» مستند شده است. اما آنها يك احتمال را مطرح كرده اند؛ ممكن است قطعه گمشده تكنيك هاي بافندگي صنعت نساجي ايران در عهد صفوي به عنوان پازل تكميلي اين هنر سنتي در مخزن موزه ملي ايران باشد. با اين حال پيگيري آنها از موزه ملي ايران نيز تاكنون به نتيجه نرسيده و هيچ فرد و مسئولي پاسخ روشني به آنها نداده است.
در وصف ارزش پارچه‌هاي زرين‌بافت غياث‌الدين نقشبند يزدي همين بس كه شاه‌عباس صفوي در مقطع طولاني جنگ 20ساله با سپاه عثماني ناچار شد مدتي فروش پارچه‌هاي غياث و كارگاه سلطنتي را در ايران ممنوع كند، و در ازاي صادرات آنها براي پادشاهان دولت‌هاي اروپايي هزينه يكي از جنگ‌هاي بزرگ با سپاه عثماني را از پول زربافته‌هاي غياث‌الدين تامين كند.
قدمت نساجي در ايران به پيش از دوره هخامنشي مي‌رسد و روح‌الله دهقاني مسئول كارگاه مخملبافي و زري‌بافي پژوهشكده هنرهاي سنتي به همشهري مي‌گويد: «از دوره هخامنشي اين صنعت تكامل تكنيكي يافت و پارچه‌هاي بافته‌شده بي‌نقص عرضه شد».
هنر مخملبافي و زري‌بافي ايران در دوره ساساني نيز ادامه يافت .در اين دوره پارچه ها با 3 رنگ ثابت توليد مي‌شدند. اما آنطور كه دهقاني گفته است «در دوره صفويه انقلاب پارچه‌هاي زرين آغاز شد و رنگ‌هاي مختلف به بافته‌ها وارد شدند و صنعت نساجي ايران با پارچه‌هاي زربافت به اوج شكوفايي هنري رسيد».
- زربفت غياث‌الدين كجاست؟
تنها با يافتن قطعه گمشده پارچه صفوي غياث‌الدين علي نقشبند يزدي است كه مي‌توان پازل تكنيك‌هاي نساجي دوره صفوي را تكميل كرد چون هر يك از 9پارچه امضادار غياث‌الدين تكنيك بافت مختص به‌خود را داشت.
روح‌الله دهقاني به زلزله تاريخي اردبيل و خروج آثار تاريخي بقعه شيخ صفي‌الدين اردبيلي،جد بزرگ شاه‌عباس صفوي اشاره مي‌كند. او مي‌گويد: «وقتي در اردبيل زلزله آمد تعدادي از نسخه‌هاي خطي كه امضاي شاه‌عباس صفوي را داشت و همچنين فرش بقعه شيخ صفي كه شاه‌عباس آن‌را وقف بقعه كرده بود، پس از او توسط متوليان بقعه شيخ‌صفي براي تامين مخارج نگهداري اين آرامگاه كه به ثبت جهاني نيز رسيده است به انگليسي‌ها فروخته شد و با عنوان فرش آستان شيخ صفي اردبيلي در موزه ويكتوريا آلبرت لندن نگهداري مي‌شود. اما براساس مشاهدات پوپ، قطعه گمشده از گلابتون صفوي كه توسط غياث بافته شده بود به موزه ملي ايران منتقل شده بود و او اين قطعه را از نزديك در موزه ملي ديده است».
اما مشخص نيست زربفت غياث كجاست؟ پيگيري پژوهشگران از موزه ملي ايران هم تاكنون بي‌نتيجه مانده است. آنها كه در پي يافتن پارچه اطلسي غياث‌الدين هستند حتي موزه‌هاي تبريز، تهران و اصفهان را هم زير پا گذاشته اند اما هيچ نشاني از اين قطعه مهم در هنر نساجي عهد صفوي نيافته‌اند.
غياث‌الدين نقشبند يزدي را مبدع زري بافي نقش‌برجسته نيز مي‌دانند . در كتاب پوپ نوشته شده است كه پارچه مفقودشده غياث‌الدين نقشبند به موزه ملي ايران رفته است و اين تنها سند معتبري است كه مي توان ردش را در موزه ملي ايران گرفت.
- پارچه مفقودشده خارج از ايران نيست
زهرا تقدس‌نژاد، كارشناس ارشد طراحي پارچه و لباس و پژوهشگر هنرهاي سنتي مدت‌هاست به‌دنبال يافتن قطعه گمشده هنر نساجي عصر صفوي است و به همشهري مي‌گويد:« اگر حتي گلابتون گمشده صفوي در موزه‌هاي خارج از كشور نگهداري مي شد يا به موزه‌اي ديگر مي‌رفت وجود آن مشخص مي‌شد بنابراين اين پارچه همچنان در ايران است و موزه ملي ايران هم بايد در مورد وجود اين پارچه در مخزن آن موزه تحقيق و اطلاع رساني كند».
هنوز اما مشخص نيست آيا قطعه گمشده پازل نساجي دوره صفوي در مخزن موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود يا آنكه اين اثر با آنكه آخرين بار در موزه ملي مشاهده شد از اين موزه خارج شده يا به سرقت رفته است.
با مفقودشدن يكي از 2 پارچه زربفت غياث‌الدين نقشبند يزدي از موزه ملي ايران، حالا تاريخ شكوه تكنيك و هنر در صنعت نساجي ايران كه از 2500سال پيش آغاز شد، پازل تكميلي خود را از دست داده است. روح‌الله دهقاني مي‌گويد: «تكنيك بافت پارچه هاي زرين در دوران صفوي، به‌ويژه تكنيك بافت غياث مرجع مهمي از تاريخ صنعت نساجي ايران است كه با يافتن پارچه گمشده مي توان گام مهمي در تاريخ جديد صنعت نساجي برداشت».
دهقاني قطعه گمشده پارچه دوره صفوي را بخشي از هويت تاريخي ايران مي‌داند. به گفته او،غياث‌الدين بافته‌هاي بسيار ديگري نيز داشت كه تنها 9 اثر موجود از او داراي امضاي شخصي غياث هستند.
آنطور كه دهقاني به همشهري گفته است، بيشترين بافته‌هاي دوره صفوي از ايران خارج شده‌اند و از آنجا كه پارچه هاي اين دوره بسيار فاخر بودند بيشترشان به كليساها اهدا مي شدند تا اشياي مقدس در آنها نگهداري شوند. از آنجا كه كليساها نيز آثار مقدس را نمايان نمي‌كنند، احتمال مي رود كه بافته‌هاي بيشتري از غياث‌الدين نقشبند در كليساهاي مشهور جهان وجود داشته باشد كه شناسايي آنها نيازمند مكاتبه و رايزني جدي براي مستندسازي آثار صفوي است».
- از كارگاه‌هاي ممنوعه تا بافته‌هاي اجنه
پيش از آغاز دوره صفوي منسوجات ايران به سرزمين‌هاي شرقي ،به‌ويژه هندوستان ارسال مي شد. اما در دوره شاه‌عباس بازار منسوجات ايراني در اروپا و غرب رونق يافت و به همين دليل بافته‌هاي غياث در عهد صفوي در موزه‌هاي ويكتوريا آلبرت، متروپوليتن و بوستون نگهداري مي‌شود.
زربافته‌هاي صفوي با تشريفات خاص از مشتريان تحويل و به آنها ارائه مي شد. مشتريان وقتي مي‌خواستند مواد پارچه را به بافندگان كارگاه سلطنتي شاه عباس تحويل بدهند آنها را وزن مي‌كردند و هنگام تحويل گرفتن نيز پارچه‌ها روي ترازو مي‌رفت. دليل وزن‌كردن پارچه‌ها نيز استفاده از طلا و نقره در بافت آنها بود. يك نماينده از دربار صفوي وسفارش دهنده هنگام تحويل كنار ترازو حضور داشتند تا بافته‌ها بي كم و كاست تحويل شوند.
نكته جالب كارگاه سلطنتي شاه عباس آن بود كه مردم عادي اجازه بازديد از گارگاه زري بافي را نداشتند و همين موضوع موجب شد، مردمي كه با محصولات شگفت‌انگيز و پارچه‌هاي نقاشي شده عهد صفوي مواجه مي شدند گمان كنند اجنه در بافت پارچه‌ها مشاركت دارند.
جست‌و‌جوگران آخرين قطعه از پازل گمشده نساجي عصر صفوي به موزه ملي ايران چشم دوخته‌اند تا شايد بتوانند ردي از اين مهم‌ترين بافته زرين غياث‌الدين علي نقشبند يزدي بيابند. غياث‌الدين نقشبند يزدي حدود 440سال قبل مهر خود را بر اين بافته زد تا شايد آخرين تكنيك نساجي عصر صفوي را به نسل‌هاي بعد منتقل كند. جست‌و‌جوگران زربفت غياث احتمال مي دهند كه براساس مشاهدات پوپ شايد مهم‌ترين زربفت عهد صفوي كه تكنيك‌هاي نساجي آن دوره را تكميل مي‌كند، ميان انبوه آثار تاريخي خاك گرفته و بدون شناسنامه و بررسي نشده مخزن مهم‌ترين موزه كشور جا خوش كرده باشد.
- زربفت مفقود شده در موزه ملي ايران بود
زلزله اردبيل موجب شد قطعه گمشده پارچه زرين غياث‌الدين نقشبند يزدي از اين بقعه به تهران و موزه ملي منتقل شود. آرتور پوپ نيز تنها فردي است كه در كتاب خود وجود اين پارچه در موزه ملي ايران را به‌طور مستند تأييد مي‌كند. اما حالا معلوم نيست اين پارچه كجا نگهداري مي‌شود و پيگيري پژوهشگران از موزه ملي ايران براي يافتن آن بي‌نتيجه مانده است.
نظر شما